Ne samo zato sto je jos daleke 1865. godine tesanjsko Diletantsko pozorisno drustvo u ovom bosanskom gradicu izvelo prvu teatarsku predstavu u Bosni i Hercegovini (romanticnu tragediju Judita) nego i zbog mnogo cega drugog, prije svega onih koji su zivjeli i djelovali u njemu, Tesanj ce steci ugled gradjanske sredine sa jednim specificnim urbano-civilizacijskim smekom svoje vrste.
Prica koja slijedi potvrdjuje u najboljem smislu takvu ocjenu. Mali bosanski gradic, skriven u brdima usorskog kraja, pored jedne od najvecih turskih srednjovjekovnih tvrdjava, koja se uzdize na litici u sredini naselja, sacuvao je, izmedju ostalog, i jednu od najpotpunijih zbirki ikona i slika sakralnog karaktera u Bosni i Hercegovini. Od pravoslavnih crkava slicnu zbirku imaju danas samo crkve u Sarajevu i Livnu. Istini za volju, slicnu zbirku je imala i pravoslavna crkva u Mostaru, ali do posljednjeg rata, od kada se ne zna tacno za njenu sudbinu. Tesanjska zbirka pored svoje potpunosti ima jedan dodatni kvalitet, a to je njena izvornost. Naime, ova zbirka omogucava da se od 16. stoljeca do danas sagleda specificni likovni presjek i likovna klima odredjenog podrucja i vremena, koja je svakako karakteristicna i za sire podrucje Balkana.
Tesanjska zbirka se inace sastoji od stotinu ikona od kojih su 74 radjene tehnikom tempere na drvenoj ploci, dvadeset djela su grcke grafike iz 18. i 19. stoljeca, dok ih je pet radjeno tehnikom ulja na platnu ili na drvetu, a jedna je radjena istom tehnikom na podlozi od lima. Naravno, onih najstarijih je najmanje pa pregled po hronologiji njihovog nastajanja izgledao bi ovako: cetiri iz 16. stoljeca, deset iz 17, tridest dvije iz 18. i pedeset cetiri iz 19. stoljeca. U zbirci se nalaze, s obzirom na mjesto njihovog nastanka, vojvodjanske, crnogorske, makedonske, srpske, dubrovacke, grcke, italokritske i venecijanske ikone.
Relativno mali broj ikona iz 16. i 17. stoljeca, po rijecima poznatog sarajevskog povjesnicara umjetnosti Zdravka Kajmakovica, cija specijalnost su bili srednji vijek i sakralna umjetnost, moze se objasniti teskim prilikama u i oko Tesnja krajem 17. i pocetkom 18. stoljeca. U mjesecu novembru 1696. godine Tesanj je opsjedala vojska austrijskog princa i vojskovodje Eugena Savojskog. Bakropis koji je sacuvan i upravo vezan za taj povijesni dogadjaj pokazuje pozicije austrijske vojske u toku bombardovanja grada kao i mjesto gdje se tada nalazila pravoslavna crkva i koja je morala, sigurno, biti pod artiljerijskom paljbom.
No ipak, jedan broj tadasnjih ikona je sacuvan, jer da nije, zbirka ih, posebno one iz 16. stoljeca, ne bi posjedovala sve do danas. Ova zbirka kao i mnoge slicne sakralne i kulturne vrijednosti posebno su ugrozene u ratnim vremenima. Tako je bilo i u posljednjem ratu, ali i u Drugom svjetskom.
Tradicija da se cuvaju i sacuvaju sakralne i kulturne vrijednosti na ovim prostorima, za razliku od njihovog masovnog i nemilosrdnog unistavanja, na svu srecu imala je svoje pristalice i u ovom ratu. Sjetimo se samo primjera u Sarajevu, Tuzli, Tesnju i jos nekim drugim mjestima Bosne i Hercegovine gdje su sacuvani ne samo sakralni objekti nego i njihovi unutarnji sadrzaji kao sto su ikone, freske, svete knjige itd. Poznat je primjer dvojice kustosa Zemaljskog muzeja u Sarajevu koji su za vrijeme Drugog svjetskog rata, rizikujuci zivote, pred nosom nacista sklonili i sacuvali cuvenu Sarajevsku hagadu. Za taj podvig su kustosi Korkut i Marjanovic kasnije u Izraelu proglaseni pravednicima, odnosno dobili su najvece drzavno priznanje koje se dodjeljuje nejevrejima koji su u doba holokausta, rizikujuci i svoje zivote, spasavali Jevreje i njihove svetinje. Pedesetak godina kasnije ce Lamiji, kcerki Dervisa Korkuta, koju je sa porodicom rat zatekao na Kosovu, biti uzvraceno mogucnosti da se pred ratnim strahotama skloni u Izrael.
U periodu NDH vlasti pomenuta tesanjska zbirka je takodjer bila ugrozena, ali je sklonjena na tavan kuce Mirka Blatandzica, tesanjskog katolika, gdje je docekala bolje dane i bila u cijelosti vracena njenom vlasniku, pravoslavnoj crkvi u Tesnju, koja je inace sagradjena pred Drugi svjetski rat u samom centru grada i u njenoj izgradnji su kao donatori ucestvovali pripadnici svih vjerskih konfesija, a da paradoks bude potpun, donator zemljista na kojoj je izgradjena bio je Ademaga Mesic, kasnije doglavnik Ante Pavelica.
Amir Brka, pjesnik i direktor Doma kulture u Tesnju, najzasluzniji je zasto je sacuvana tesanjska zbirka jer je u dogovoru sa protojerejom Stojanom Jovanovicem i predsjednikom srpsko-pravoslavne opcine Tesanj Simom Nesterovicem pohranio ikone u tamosnji trezor Privredne banke u kojem su cuvane sve donedavno, kada su vracene njihovom vlasniku. I ne samo to, ovaj je pjesnik, kao direktor tesanjskog Doma kulture, organizovao i realizovao popravku krova ove pravoslavne crkve koji je kao i mnogi drugi krovovi i kuce bio ostecen od avionskih bombi i topovskih granata u posljednjem ratu. (E. Dragulj)